چگونه نظر و عمل در طلیعه فلسفه یونان دچار گسست می شوند؟ - عینک گوچی

به گزارش عینک گوچی کتاب تلائم نظر و عمل در تلقی از علوم انسانی به مثابه فرونسیس به کوشش مهدی معین زاده با نظارت بیژن عبدالکریمی از سوی انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منتشر شده است.

کتاب حاضر یکی از آثار برگرفته از طرح جامع اعتلای علوم انسانی معطوف به پیشرفت کشور است. طرح جامع اعتلا مجموعه پروژه هایی به هم پیوسته و مسئله محور است که بر مبنای منشور پژوهشگاه در سال های اخیر مبنی بر درپیش دریافت رهیافت بومی و کاربردی سازی علوم انسانی شکل گرفته و بر پایه خردجمعی و تعاطی افکار خبرگان، نخست طی یک سال و نیم، از گذرگاه انجام فاز مطالعاتی و تدوین RFP عبور کرده سپس وارد اجرای طرح ها شده است.

این طرح کلان برپایه این منطق شکل گرفت که برای بومی سازی و کاربردی سازی علوم انسانی لازم است سه مقوله مهم به صورت متمایز کاویده شوند و نهایتاً از همه طرح ها تلفیق صورت گیرد.

معین زاده در توضیح این اثر نوشته است: برآمدن مسئله ای همچون کاربردی بودن یا کاربردی کردن یا به تعبیر دیگر کارائی یا عدم کارائی علوم انسانی فی نفسه مسبوق است به قول به نسبتی خاص بین عرصه بین علم و کاربرد علم یا به بیان موسع تر بین نظر و عمل. به موازات تلاش ­هایی که در جهت کاربردی کردن بیشتر علوم انسانی صورت می پذیرد، این سوال نیز قطعا پرسیدنی است که آیا ممکن نیست که اساسا فهمی دیگرگونه از نسبت علم و کاربرد آن یا نسبت نظر و عمل داشت که ذیل و ظل چنین فهمی علم و کاربرد و نظر و عمل عین یکدیگر باشند؟ آیا در پرتو چنین فهمی اصولا هرگونه شکاف و شقاقی بین علم و کاربرد / نظر و عمل / تفکر و اجزاء و ... از میان برنمی خیزد؟

طرح پژوهشی حاضر در پی ره بردن به چنین فهمی از نسبت تئوری و پراکسیس است. طرح با مطالعه نسبت میان تئوری و پراکسیس در یونان باستان آغاز می شود. انتخاب چنین مطلعی البته امری دلبخواهی و من عندی نیست. آن علوم انسانی ای که کاربردی کردن آن مسئله امروز موطنی غربی دارد و تفکر غرب موطنی یونانی. اگر علوم انسانی امروزینه، شقاق نظر و عمل را مفروض خود می گیرد شاید از آن روست که علم در سرچشمه اش مسبوق بدین شقاق بوده. این تحقیق با مداقه در پیوند ذاتی نظر و عمل در مرحله پیش فلسفی آن نزد سوفیست ها آغاز می کند. سپس بدان می پردازد که چگونه نظر و عمل در طلیعه فلسفه یونان و در اندیشه سقراط/افلاطون دچار گسست می شوند. مفهوم حکمت عملی (حکمت عملی (فرونسیس)) که ارسطو در اخلاق نیکوماخوس پیش می کشد، از منظر تحقیق حاضر نقطه عطفی در ماجرای نسبت نظر و عمل است.

حکمت عملی (حکمت عملی (فرونسیس)) مفهومی است که در تاریخ فلسفه بسطی درخور نیافت و هرچند در سنت تفکر اسلامی - ایرانی و در قالب مفهوم حکمت عملی به حیات خود ادامه داد، لیکن حکمت عملی نیز معرفتی محسوب می شد منحصر به حوزه های محدودی از قبیل سیاست مدرن.

دوران مدرن عصر به محاق رفتن کامل مفهوم حکمت عملی (فرونسیس) و چیرگی مفهوم تئوری بود که خود شقاق تئوری/پراکسیس را مفروض می گیرد. نقد قوه حکم کانت و مفهوم فلسفه بمثابه جهان بینی احتمالا تنها فرازهایی از اندیشه عصر مدرن باشند که متضمن رشحاتی از حکمت عملی (فرونسیس) اند.

در بخشی از مقدمه کتاب می خوانیم: ارسطو در کتاب ششم اخلاق نیکوماخوس (Aristotle, 1139b)، با قراردادن فرونسیس در کنار چهار فضیلت عقلانی دیگر ـ اپیستمه (معرفت علمی)[1]، سوفیا (حکمت نظری)[2]، نوس (عقل شهودی)[3] و تخنه (هنر/ صناعت)[4] ـ به عنوان انحایی که ضمن آن ها پسوخه (مسامحتاً همان روح) به حقیقت نایل می شود، گامی بسیار مهم و بلکه تاریخ ساز در فاصله دریافت از ایدئال افلاطونی معرفت، که همانا نظر بردوختن به عالم مُثل بود، برداشت. او البته پیش تر در همین کتاب (Ibid: 1096a)، همانند بسیاری مواضع دیگر، بر نظریه ایده یا مُثل افلاطونی تاخته و آن را مردود و باطل شمرده بود. فرونسیس، که ما در فصل اول این نوشتار به تفصیل درباره تبار یونانی و سیر تطور و مفهوم آن برای ارسطو پرداخته ایم، از آن حیث حایز اهمیت بنیادین بود که معرفت عملی را ـ یعنی معرفتی را که اولاً و بالذات معطوف به عمل است ـ به جد مورد عنایت قرار می داد. اِندراج فرونسیس در کنار سایر انحای نیل به معرفت ـ هر چند سوفیا در مقامی والاتر از آن نشانده شود ـ نشانگر توجه ارسطو به معرفتی بود که به رغم فیزیک و متافیزیک، آن را اصالتاً نه معطوف به کشف حقیقت خنثی، بلکه رو به سوی خیر و سعادت، خاصه سعادت غایی (ائودایمونیا)، می شمارد، هر چند فیزیک و متافیزیک ارسطو را نیز به نحوی می توان معطوف به ایده خیر یا کمال دانست.

ارسطو از بین این پنج فضیلت عقلانی سه فضیلت اپیستمه، سوفیا و نوس را ناظر بر اموری دانست که تغییر و تبدل در آن ها راه ندارد و البته دو فضیلت باقی را، یعنی تخنه و فرونسیس، متعلق اموری که دستخوش تغییر و تبدل قرار می گیرند. بدین ترتیب، فرونسیس نه ناظر بر ثبات که معطوف به سیلان و تحول بود. از سوی دیگر بنابر تصریح خود ارسطو، فرونسیس فقط با کلیات سروکار ندارد، بلکه باید جزئیات را نیز به روشنی ببیند. (Ibid: 1141b) و همچنین فرد صاحب فرونسیس باید امور جزئی و فردی را بشناسد. (Ibid: 1142a) شاید به دلیل همین تعلق ذاتی فرونسیس با شرایط های سیال و البته محتاج عمل و تصمیم بوده باشد که ارسطو معرفت سیاسی و فرونسیس را یک حالت می داند که البته تعاریف مختلف دارند (Ibid: 1141b). او البته تدبیر منزل را نیز در کنار سیاست گونه ای فرونسیس می شمرد.

تأکیدی که بر تعلق فرونسیس به امور جزئی و منفرد از سوی ارسطو می رود البته به معنای گسیختگی آن با کلیات نیست. فرونسیس هر چند اولاً و بالذات با جزئیات دستخوش تغییر و تبدل سروکار دارد، بنابر تأکید خود فیلسوف که فرونسیس فقط با کلیات سروکار ندارد (Ibid: 1141b)، می توان گفت که بر امور کلی لایتغیر نیز نظر بردوخته است. گویی از منظر ارسطو، فرونسیس در واقع حکمتی است که ضمن آن شرایط های جزئیه کلیات را مورد جرح و تعدیل قرار می دهند و این خود البته مستلزم نصب العین قراردادن هماره کلیات نیز هست. چنان که می دانیم اخلاق از نظر ارسطو نه همچون افلاطون معرفت به مثال خیر و در واقع پاسخ به سؤال خیر چیست؟ نیست، بلکه پاسخ به این سؤال است که در موقعیت حالیه چه باید کرد. در واقع به یمن رویکرد خاص ارسطو به نسبت امر کلی و جزئی و نیز تلقی او از اخلاق است که در مفهومی همچون فرونسیس نظر و عمل با هم تلائمی ذاتی پیدا می کنند.

اما آنچه سنت فلسفی ـ چه در فلسفه مدرسی غرب و چه در فلسفه اسلامی ـ از مفهوم فرونسیس ارسطو اخذ کرد به نظر می رسد به یکباره تعلق این مفهوم به انکشاف حقیقت را به نسیان سپرده است. به عبارت دیگر، این نکته بسیار اساسی در سنت فلسفی نشئت گرفته از ارسطو مغفول ماند که او فرونسیس را از انحایی دانسته است که ضمن و ذیل آن ها روح به حقیقت نایل می شود. در سنت فلسفی مفهوم فرونسیس به عنوان مفهومی اخلاقی یا تحت عنوان حکمت عملی (در برابر حکمت نظری) برای تقسیم بندی علوم به کار گرفته شد و حیث هستی شناختی آن مطرح نگشت.

در واقع، با مارتین هایدگر و درس گفتارهای اولیه فرایبورگ بود که فرونسیس ذیل تفسیر پدیدارشناسانه ـ هستی شناسانه او ـ جایگاه حقیقی خود را به دست آورد و به تعبیری که ما در این نوشتار به کار برده ایم، نیروی نهفته در آن آزاد گشت. تفسیر هایدگر از ارسطو البته تفسیری مألوف ـ از آن دست که متخصصان فلسفه ارسطو یا اسکولاستیک بدان دست می یازند ـ نبود بلکه تفسیری بود مبتنی بر Destruktion متن ارسطو.

پس از هایدگر ، گادامر، که در درس گفتارهای فرایبورگ و خاصه درس گفتارهای مربوط به تفسیر پدیدارشناسانه ارسطو حضور داشت، فرونسیس را عملاً بنیادی برای علوم انسانی قرار داد. گادامر در کتاب مشهور خود، حقیقت و روش، به نحوی مستوفا به ماهیت علوم انسانی می پردازد. کتاب به رغم آنکه ضمن و ذیل طرح کلی هرمنوتیک فلسفی تنسیق یافته است، گنجاندن مسئله علوم انسانی ذیل هرمنوتیک فلسفی ـ که جا به جا با اشاره به مفهوم فرونسیس ارسطو قرین است ـ سبب گشته تا بتوان از آن به منزله کتابی در زمینه فلسفه علوم انسانی نیز یاد کرد. به همین جهت ما این سه موقف اصلی ـ ارسطو، هایدگر و گادامر ـ را برای مدلل ساختن مدعایمان در خصوص ذات فرونتیک علوم انسانی برگزیده ایم و کتاب حاضر از همین روست که سه فصل را مشتمل گشته است.

مفهوم فرونسیس به دو اعتبار کلی می تواند در بحث علوم انسانی و البته تقریب آن به قلمروِ کاربرد ـ که منظور نظر طرح جامع اعتلای علوم انسانی معطوف به پیشرفت کشور است ـ مدخلیت پیدا کند.نخست بدان اعتبار که موضوع علوم انسانی انسان و اوصاف و احوال و کنش های اوست، آنچه در این علوم نافذ است نه تبیین[5] که فهم[6] پدیدارهاست و فیلسوفانی که در علوم انسانی تأمل داشته اند همچون دیلتای، ریکرت، وینلباند، گادامر، ریکور و... همگی در این نکته متفق القول اند. فهم، چنان که گادامر مدلل ساخت، همواره رخدادی است متضمن یک تنش؛ تنش زمانی (بین گذشته و حال)، تنش مکانی (فهم احوال و اوصاف و آداب انسان های اقلیم های دیگر)، تنش جزء و کل (یا تنش انضمام و انتزاع) و... مولد مفهوم فرونسیس دقیقاً آنجاست که تنشی در کار است و از همین رو فرونسیس تضایف با فهم دارد؛ فهمی که البته بنیاد علوم انسانی است.

دوم آنکه فرونسیس، چنان که حتی در ترجمه آمیخته به تسامح آن به حکت عملی نیز برجسته است، ذاتاً متضمن شرایط کنش است و از همین رو اگر به دنبال ایفای نقش عملی علوم انسانی در جامعه بوده باشیم، این علوم باید به مثابه فرونسیس درک گردند.

ما در این نوشتار سه موقف اصلی در تطور مفهوم فرونسیس را بررسی کرده ایم؛ ارسطو، هایدگر و گادامر. و البته تلاش داشته ایم که جا به جا نسبتی بین تلقی این فیلسوفان از فرونسیس از یک سو و مسئله علوم انسانی از سوی دیگر برقرار کنیم.